به این ترتیب، از بین موضوعاتى که به حال خود رها شده و پرده ابهام آن را فراگرفته است به مسئله مُلکِ مَلِک زوزن برمى‏خوریم که خطّه آن، واقع در جنوب خراسان، از همان ابتداى حمله مغول بر سر راه این مهاجمین قرار گرفت و با وجود عظمت و اهمیت آن در زمان خود به زودى نام مُلک و مَلِک و کرده‏هاى برجسته او همه فراموش شد.

 گفته‏ها و شنیده‏ها، روایات و حکایات، سپس فراموشى و نسیان، با سرعتى تمام ذات و شخصیت این جنگ‏سالار و سیاست‏مدار بزرگ را تحت سیطره درآورده و پایتخت او، با چنان اشتهارى که در دوران پیش از مغول داشت، به تدریج مبدل به توده‏اى از ویرانه‏هاى شکل‏باخته گردید. تنها بازمانده سرافراشته آن استخوان‏بندى مسجد جامع آن است که هنوز هم على‏رغم خرابى‏ها و ضایعاتى که به آن وارد شده، عظمت خویش را حفظ کرده است. این مسجد عظیم که خود نمایانگر اعمال و آرزوهاى بزرگ مَلِک زوزن بود همچون بسیارى از کارهاى سیاسى او نیمه‏کاره مانده زیرا هم‏زمان با ظهور مغول‏ها در سرحدات امپراطورى خوارزمشاهیان، دشمنان مَلِک او را از میان برداشتند. شاید اگر ایشان از بُعد حمله مغول بویى برده بودند به این کار دست نمى‏زدند زیرا که توانایى نظامى و مکنت ملک زوزن بسیار بود و اتحادش با خوارزمشاه مى‏توانست از همان ابتدا جلوى حمله مغول را بگیرد.ادامه مطلب...